જીવને વાસ્તવિક રીતે બંધન કે મોક્ષ એવું કાંઈ નથી. પરંતુ જીવ પોતે અજ્ઞાનથી ગુણરૂપ ઉપાધિને લીધે પરતંત્ર થઇ ગયેલો છે. તેથી બંધન અને મોક્ષ એવું જે કાંઈ દેખાય છે તે દેખાવ માત્ર છે. સ્વપ્ન જેમ કેવળ બુદ્ધિનો જ વિવર્ત છે એમ શોક, મોહ, સુખ, દુઃખ, જન્મ, મરણાદિ સંસાર અજ્ઞાનને લીધે બુદ્ધિનો જ વિવર્ત છે. (વિવર્ત એટલે વિપરીત સમજણ) આ સંસાર પણ વિવર્ત છે.
शोकमोहौ सुखं दु:खं देहापत्तिश्च मायया ।
स्वप्नो यथात्मन: ख्याति: संसृतिर्न तु वास्तवी ॥
(શ્રીમદ્ ભાગવત - ૧૧/૧૧/૨).
સાઠ હજાર વર્ષ સુધી જેણે ઉગ્ર તપશ્ચ્રયા કરેલી એવા પરમ યોગી અને જ્ઞાની સૌભરી ઋષિ એક દિવસ સવારમાં નદીકિનારે સૂર્યને અર્ઘ્ય આપતા હતા. ત્યાં તેમણે નદીમાં એક માછલાને માછલી સાથે સંભોગ કરતા જોયું અને ઋષિનું મન ફટક્યું. (કામવાસનાને ઉત્તેજિત કરે તેવા સિનેમા - નાટક જોનારની શી દશા થાય તેનો ખ્યાલ કરો.) ઋષિને ગૃહસ્થાશ્રમ ભોગવવાનું મન થતા, ૬૦ હજાર વર્ષનું તપ વટાવીને જુવાન રૂપાળા બન્યા. માન્ધાતા રાજાને ત્યાં ૫૦ કન્યાનો સ્વયંવર હતો તેમાં પહોંચ્યા. પચાસેય કન્યાઓ સૌભરીને જોઈને મોહ પામી - સૌભરી ઋષિને પરણી. ઋષિએ પચાસેય કન્યાઓ સાથે ગૃહસ્થાશ્રમ માંડ્યા. ૬૦ હજાર વર્ષથી તપશ્ચર્યાનું બેન્ક બેલેન્સ હતું તેમાંથી ઉપરાછાપરી ચેક ફાડવા માંડ્યા. તપના બળથી રિદ્ધિસિદ્ધિ ઉભરાઈ રહી હતી. એક વખત પૃથ્વીપતિ માન્ધાતા સૌભરી ઋષિને ઘેર આવ્યા તો તેમની સમૃદ્ધિ જોઈએ આશ્ચ્રર્યચકિત થઇ ગયા. આવા ઋષિ પણ જયારે આ નીંદમાંથી જગ્યા - પસ્તાવો થઇ પડ્યો ત્યારે તુરંત સંસારને મિથ્યા માનીને જીવનમુક્ત થયા.