તમારે મોક્ષ જોઈએ છે? તમારે મુક્તિ જોઈએ છે? તમારે મુક્ત થવું છે? મુક્ત થવું હોય તો પહેલા તો તમે એ ખોળી કાઢો કે તમને બાંધ્યા છે કોણે? તમને કોણે બાંધ્યા છે તેની તમને જે મિનિટે ખબર પડશે તે મિનિટે તમે મુક્ત થઇ જશો.
શાસ્ત્રો કહે છે કે જીવ એ તો ઈશ્વરનો જ અંશ છે. સત્-ચિત્-આનંદ સ્વરૂપ છે. અનાદિ મુક્ત છે તેને બંધન હોઈ શકે જ કેવી રીતે?
ગોસ્વામી તુલસીદાસજી લખે છે:
ઈશ્વર અંશ જીવ અવિનાશી, ચેતન અમલ સહજ સુખ રાશી.
તો પછી આવા અનાદિ મુક્ત સત્-ચિત્-આનંદ સ્વરૂપ જીવને કોણે બાંધ્યો છે? એકાંતમાં સ્વસ્થ ચિત્તથી તમે તમારા અંતરાત્માને પૂછી જુઓ કે તમને કોણે બાંધ્યા છે? બીજા કોઈએ આપેલો જવાબ તમારા કામમાં નહીં આવે કારણકે તમને કોણે બાંધ્યા છે તે તો તમે પોતે જ સારી રીતે જાણી શકો છો. અને તમારું અંતઃકરણ તમને જે જવાબ આપે તે જ જવાબ તમારા માટે બરાબર છે.
હું કહું છું કે મેં મણિનગરમાં બંગલો બાંધ્યો છે. પણ આ વાત તાત્ત્વિક દ્રષ્ટિએ ખોટી છે. મેં બંગલો નથી બાંધ્યો પરંતુ બંગલાએ મને બાંધ્યો છે. હું આ બંગલાને છોડીને મહિના બે મહિના માટે નિશ્ચિન્તપણે ક્યાંય બહાર પરગામ જઈ શકતો નથી. ત્યાં મને રાત દિવસ બંગલાની ચિંતા થયા કરે છે. કે બંગલામાં કોઈ પેસી તો નહીં જાય ને? બંગલો મારી ચિંતા કરતો નથી પણ હું બંગલાની ચિંતા અહર્નિશ કરું છું. એટલે ખરેખર તો બંગલાએ મને બાંધ્યો છે. આ બંગલાને લૂણો ના લાગે તેની ચિંતા બંગલાએ નહીં પણ મારે કરવાની. બંગલો મારે દરરોજ સાફસૂફ કરવો પડે. તેમાં પોતા કરનાર નોકરને પગાર મારે આપવો પડે. બંગલાને બાર મહિને - બે વર્ષે રંગાવવો પડે. આ બધી બંગલાની ચિંતા-પળોજણ મારે કરવી પડે. જયારે બંગલો તો મારી જરાપણ ચિંતા કરતો નથી. બંગલો ભાગી જાય તો હું રોવા બેસું પરંતુ હું ભાગી જાઉં તો બંગલો રોવા ના બેસે. તો તમે જવાબ આપો કે આ બંગલો મેં બાંધ્યો છે કે બંગલાએ મને બાંધ્યો છે?
એક પોલીસવાળો એક કેદીને રસ્તા ઉપર દોરડે બાંધીને લઈ જતો હતો. ત્યાં એક મહાત્મા તેના ચેલાને કહેવા લાગ્યા કે, "જોયું, પેલા કેદીએ પોલીસવાળાને બાંધ્યો છે. પોલીસવાળાએ આ વાતચીત સાંભળીને મહાત્માને બોલાવ્યા અને પૂછ્યું કે, “મહારાજ, તમારો દિમાગ તો ઢેકાણે છે કે નહીં? જોતા નથી કે કેદીને મેં બાંધ્યો છે, કેદીએ મને બાંધ્યો નથી.”
મહાત્માએ કહ્યું કે, “ખરેખર તો મારી દ્રષ્ટિએ કેદીએ તને પોલીસવાળાને બાંધ્યો છે કારણ કે તું દોરડું તોડી નાખ અને પછી જો કે કેદી તારી પાછળ દોડે છે કે તું કેદીની પાછળ દોડે છે? એટલે ખાતરી થશે કે કેદીથી તું બંધાયેલો છે અને તે કેદી તો છૂટો જ છે.”
એક રબારી ગાયને દોરડાથી બાંધીને લઇ જતો હોય અને દોરડું તૂટી જાય તો ગાય રબારી ક્યાં ગયો તેની ચિંતા નહીં કરે, પરંતુ ગાય ક્યાં ગઈ તેની ચિંતા રબારી કરે છે અને તે ગાયની પાછળ ઢસડાતો ઢસડાતો જાય છે એટલે તાત્ત્વિક દ્રષ્ટિએ રબારી ગાયથી બંધાયેલો છે. ગાય રબારીથી બંધાયેલી નથી.
આવી જ દશા જીવની છે.
શંકરાચાર્ય મહારાજ સવાલ પૂછે છે बद्धो हि को? - કોણ બંધાયેલો છે? અને જવાબ આપે છે यो विषयानुरागी - વિષયોમાં જેને અનુરાગ છે તે.
જીવ અનાદિ મુક્ત હોવા છતાં, સત્-ચિત્-આનંદ સ્વરૂપ હોવા છતાં તે તેની ઇન્દ્રિયો મારફતે ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાં આસક્તિને લીધે બંધાયેલો દેખાય છે.
ઇન્દ્રિયો (આંખ-કાન-નાક-જીભ-ત્વચા) અને તે ઇન્દ્રિયોના વિષયો (શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ, ગંધ)થી જ જીવ અનાદિ કાળથી બંધાઈ ગયો છે અને તેથી જ તે જન્મમરણના ચક્કરમાં ફસાઈ ગયો છે અને તેથી જ તે મુક્તિ-મોક્ષ પામી શકતો નથી.
એટલે શંકરાચાર્ય મહારાજ બીજો સવાલ પૂછે છે - का वा विमुक्ति: - મુક્તિ એટલે શું? એનો જવાબ આપે છે: विषयेविरक्ति: - વિષયોથી વિરક્તિ એટલે જ મુક્તિ. ઉપરોક્ત બે સવાલો અને તેના જવાબો નીચે પ્રમાણે ખાસ યાદ રાખવા જેવા છે.
बद्धो हि को? यो विषयानुरागी |
का वा विमुक्ति: ? विषयेविरक्ति: ||
જીવાત્મા ચેતન હોવા છતાં આશ્ચ્રર્યની વાત તો એ છે કે તેને અનાત્મ જડ પદાર્થોએ - બંગલા - મોટર - ધન - દોલત વગેરેએ (સંસારના ભૌતિક પદાર્થોએ) બાંધી દીધો છે.
ગોસ્વામીજી લખે છે:
જડ ચેતન હી ગ્રંથિ પરિ ગઈ, જદ્યપિ મૃષા છૂટત કઠિનાઈ
જડ (અનાત્મા) પદાર્થો ચેતન(જીવાત્મા)ને બાંધી દે તે મહાન આશ્ચ્રર્ય છે. જડ અને ચેતન વચ્ચે જબરી ગાંઠ પડી ગઈ છે. જો કે આ ગાંઠ ખરેખર નથી - પરંતુ ખરેખર છે તેવું લાગે છે. અને તેથી જ તે ગાંઠ मृषा - મિથ્યા છે (એટલે તે સત્ય પણ નથી અને અસત્ય પણ નથી) છતાં આ ગાંઠ છૂટવી બહુ કઠણ છે.
આવો અનાદિમુક્ત જીવાત્મા ઈશ્વરનો અંશ (ચેતન) હોવા છતાં તેને જડ પદાર્થ કેવી રીતે બાંધી દે છે તે ગોસ્વામીજી પોપટ અને માંકડાના બે દ્રષ્ટાંતોથી નીચે પ્રમાણે સમજાવે છે:
ઈશ્વર અંશ જીવ અવિનાશી. ચેતન અમલ સહજ સુખ રાશી.
સો માયાબસ ભયઉ ગોસાઈ, બધ્યો કીર મર્કટ કી નાઈ.
જીવ પરમાત્માનો અંશ હોવા છતાં, ચેતન હોવા છતાં, અને અનાદિ મુક્ત હોવા છતાં - બધ્યો કીર મર્કટ કી નાઈ - પોપટ અને માંકડાની માફક બંધાઈ ગયો છે.
પોપટ બિલકુલ સ્વતંત્ર છે. ખુલ્લામાં વિહાર કરવા તદ્દન મુક્ત છે તેને પકડવો મુશ્કેલ છે. પરંતુ લોકો તેની (weakness) - કમજોરી જાણી ગયા છે. પોપટની રસનાં ઇન્દ્રિય બહેકેલી છે. અને રસના ઈન્દ્રિયનો 'રસ' નામનો વિષય વકરેલો છે એટલે તે તીખા મરચા અને જામફળ ખાવા માટે તેને માટે ખાસ બનાવેલી બે નાની લટકતી લાકડીઓની જોડી ઉપર બેસે છે. અને તે જ વખતે પેલી બે લાકડીઓ ઉલળીને અવળી ફરી જાય છે એટલે પોપટ તેના બે પગથી લાકડીઓને ચપસીને પકડી રાખે છે અને પોતે ઊંધે મસ્તકે લટકી જાય છે. પછી ગભરાય છે કે મને લાક્ડીઓએ બાંધ્યો છે ખરેખર તો લાકડીઓ જડ છે. તેની ચેતન પોપટને બાંધવાની તાકાત નથી. છતાં પોપટ પોતાના અજ્ઞાન(અવિદ્યા)ના કારણે માની બેઠો છે કે લાક્ડીઓથી હું બંધાઈ ગયો છું. જો તે લાકડીઓને છોડી દે તો તે નીચે પટકાય નહીં પરંતુ ચોક્કસ ઉડી જઈ શકે, પરંતુ તે વખતે ખુદ શંકરાચાર્ય જાતે આવીને ગમે તેટલું તેને સમજાવે કે, "અલ્યા, આ લાકડીઓ છોડી છે, છોડી દે; ઉડી જા, ઉડી જા; તને કોઈએ બાંધ્યો નથી." છતાં આ પામર પોપટ (ચેતન જીવાત્મા) કોઈ શાસ્ત્રો કે સંતોની વાત સાંભળતો નથી. પરિણામે તે આખી જિંદગી પાંજરામાં (સંસારના બંધનમાં) પુરાઈ જાય છે.
ઉત્તર હિન્દુસ્તાનમાં માંકડા બહુ જોરદાર હોય છે. ગમે ત્યાં કુદવાને માટે તે પરમ સ્વતંત્ર હોય છે અને બિલકુલ મુક્ત હોય છે. તેમને પકડવા ઘણા મુશ્કેલ હોય છે. છતાં તેમને પકડવાની એક તરકીબ છે. એક સાંકડા મોઢાના માટલામાં સફરજન-સીતાફળ વગેરે ફળો માંકડાના દેખાતા મુકવામાં આવે છે. પછી માંકડું છાનુંમાનું જઈને પોતના બંને હાથ માટલામાં ઘાલે છે. અને બંને હાથે સફરજન પકડે છે. પછી તે બંને હાથ એકીસાથે બહાર કાઢવા પ્રયત્ન કરે છે પણ કાઢી શકતું નથી અને ગભરાય છે કે મને માટલાંએ બાંધો છે. જો સફરજન છોડી દે તો ઝટ છૂટો થઇ જાય. પરંતુ બંને હાથે ઝાલતા બે મોટા સફરજનમાં તેની આસક્તિ છે તે છૂટતી નથી અને જાતે ફસાઈ જાય છે. પછી મદારી તેના ગળામાં દોરડું ઘાલીને 'રતનિયો' બનાવીને ડુગડુગિયું વગાડતો આખા ગામમાં ફેરવે છે. અને તે આખી જિંદગી અડધા ભૂખ્યા પેટે લોકોને સલામ કરતો ફરે છે. અને ગુલામ દશા ભોગવે છે.
જીવની પણ આ દશા છે. ઇન્દ્રિયો અને ઇન્દ્રિયોના વિષયો મારફતે જીવ આ સંસારથી બંધાઈ ગયો છે.