વેદાંત વિચાર

તમને સંસારના બંધનમાં નાખનાર તમારા શત્રુઓ કોણ છે તે જાણી લો. શંકરાચાર્ય મહારાજ પૂછે છે:

के शत्रवः सन्ति ? - તમારા શત્રુઓ કોણ છે? અને જવાબ આપે છે:

निजेन्द्रियाणि | - તમારી ઇન્દ્રિયો જ તમારી શત્રુ છે.

के शत्रवः सन्ति ? निजेन्द्रियाणि |

તમારી ઇન્દ્રિયો જ તમારી શત્રુ છે અને તે જ તમને જન્મ-મરણના ચક્કરમાં ફસાવે છે. અને આખી જિંદગી ગુલામીની સ્થિતિમાં સબડાવે છે.

ઇન્દ્રિયો જીવને કેવી રીતે ફસાવે છે તેનું આબેહૂબ વર્ણન વિવેક-ચુડામણીમાં તથા ગરુડપુરાણમાં આપેલું છે. પરંતુ કમનસીબી છે કે આજે ગરુડપુરાણ કોઈ સાંભળતું નથી અને સમજાવતું પણ નથી. કોઈના બાપા ગુજરી જાય ત્યારે છોકરા તેની ઉત્તરક્રિયામાં ગરુડપુરાણ બેસાડે છે. પરંતુ આ ગરુડપુરાણનું વાંચન માત્ર ફારસ બની ગયું છે. માત્ર વ્યવહાર સાચવવા પોથી ઉપર એક રૂપિયો મુકવા જવા માટે નાછૂટકે થોડીક ડોશીઓ, જેમને ઘરનો કચરો સમજીને છોકરાની વહુ ધકાટીને ગરુડપુરાણ સાંભળવા જવા કાઢે ત્યારે તેવી ડોશીઓ જ બિચારી હાથમાં છીંકણીની ડાબલીઓ લઈને ગરુડ પુરાણ સાંભળવા બેસે છે અને તે ધ્યાનપૂર્વક સાંભળવાને બદલે તેઓ સૌ-સૌના છોકરીઓની વહુઓમી કૂથલીઓનું નિંદા પુરાણ ગાતી હોય છે.

કહેવાતા ભણેલાઓને તો ગરુડપુરાણમાં બિલકુલ શ્રદ્ધા જ નથી. તેઓ તો એમ જ માને છે કે ગરુડપુરાણમાં તો નર્યા ટાઢા પહોરના ઉટાંગ-પુટાંગ ગપ્પા જ છે. જેમાં જમડાઓ હાથમાં ધગધગતા સળિયા લઈને આવે અને જીવને વૈતરણી નદીમાં અને લોહી-પાચની નદીઓમાં નાખે અને તે વખતે આ પાપી જીવડાએ મરતી વખતે એકાદ મડદાલ ગાયનું દાન કર્યું હોય તો તે ગાય તે વખતે ત્યાં હાજર થાય એટલે તેનું પૂછડું ઝાલીને આ જીવડો નદીમાંથી બહાર નીકળી જાય. માટે આખી જિંદગી ભલે નર્યા પાપ કર્યા હોય તો પણ મરતી વખતે જો એકાદ ગાયનું દાન કરશો તે તે ગાયનું પૂછડું લોહી-પાચની નદીમાંથી બહાર નીકળી જવામાં કામ લાગશે. આ કથા વાંચનારા ગોર મહારાજ ડોશીઓને ભણાવે અને વળી આ લાલચુ મહારાજ સમજાવે કે સ્વર્ગની સીડી ચડી જવી હોય તો મરનારની પાછળ સજ્યામાં ચાંદીની નિસરણી મુકાવી. અને મરનારને છીંકણીનું વ્યસન હોય તો સજ્યામાં એકાદ છીંકણીની ચાંદીની દાબડી વગેરે મૂકવું જેથી કરીને ગોર મહારાજ તે વસ્તુઓ મરનારને મનીઑર્ડરથી મોકલી આપે. આવા ગપ્પા જેમાં હોય તે શાસ્ત્રમાં શું ભલીવાર હોય તેવું આજના કહેવાતા ભણેલાઓ માને છે. અને જ્યાં અત્યંત અંધશ્રદ્ધા હોય ત્યાં આવા ભણેલાઓની વાત ગળે ઉતરી જાય તેમાં નવાઈ નથી.

પરંતુ આવા લોકો એટલો વિચાર કરતા નથી કે શાસ્ત્રોને જૂઠું બોલવાની શી જરૂર? શાસ્ત્રોને લખનારા સંતો-મહર્ષિઓ વિરક્ત, નિસ્પૃહી અને આર્ષદ્રષ્ટાઓ હતા. તેઓ આજના ગોરમહારાજ જેવા લાલચુડા નહોતા. આપણા શાસ્ત્રો અને પુરાણો જે લખાયેલા છે તે સોફાસેટ ઉપર બેસીને, ચાના કોડીયા પીતે પીતે અને પાનના બીડા ચાવતા ચાવતા અને સિગારેટોના ધુમાડા કાઢતા કાઢતા લખાયેલા નથી.

ઋષિમુનિઓ જેમણે આ શાસ્ત્રો લખેલા છે તેઓએ જંગલોમાં ઝૂંપડીઓમાં અનાસક્ત ભાવે રહીને, પવન-પાણી અને પાંદડા ઉપર જીવન ગુજારીને, અનેક વર્ષો સુધી તપશ્વર્યા કરીને, લોકકલ્યાણને નજર સમક્ષ રાખીને, લોકોને સન્માર્ગે વાળવા માટે શાસ્ત્રો લખીને જગત ઉપર મહાન ઉપકાર કરેલો છે. શાસ્ત્રોનો પૂરો અભ્યાસ કર્યા વગર અને તેનો મર્મ સમજ્યા વગર માત્ર ઉપરછલ્લી વાતો સાંભળીને આજના કહેવાતા ભણેલાઓ પામર જીવોની માફક આપણા શાસ્ત્રોની નિંદા કરે છે તે આપણા દેશની કમનસીબી છે.

મારા ઘરમાં મારો દીકરો નાનો હતો ત્યારે સવારમાં દૂધ પીવા ના પાડતો અને આડાઈ કરતો હતો. તે વખતે હું જાણીજોઈને જૂઠું બોલીને તેને ધમકાવતો કે જો તું દૂધ નહીં પીવે તો હું પોલીસવાળાને બોલાવી તને પકડાવી દઈશ. આવી ધમકી આપું કે તુરત જ તે દૂધ પી જતો. તે વખતે મારો પટાવાળો ઘરમાં ઉભો ઉભો આ વાત સાંભળીને મનમાં વિચાર કરે કે આ સાહેબ આવી નજીવી બાબતોમાં પણ કેટલું જૂઠું બોલે છે. છોકરું દૂધ ના પીએ તે એવો મોટો ગુનો નથી કે જેને માટે પોલીસ આવીને પકડી જાય. અને તે પણ ડેપ્યુટી કલેક્ટરના નાના બાળકને જેલમાં પૂરતા પોલીસવાળો સત્તર વખત વિચાર કરે. જયારે આવી નાની વાતોમાં આ સાહેબ ઘરમાં આવી રીતે અનેકવાર જૂઠું બોલે છે તો કોર્ટમાં કેટલું ય જૂઠું બોલતા હશે!

પરંતુ પટાવાળાને બિચારાને ખબર નથી કે તમોગુણી પ્રકૃતિના જીવો જેને પોતાનું હિત શેમાં છે તેનું ભાન નથી તેમને તેમના કલ્યાણના માર્ગે લઇ જવા માટે ભય દેખાડવો પડે છે, જયારે રજોગુણી પ્રકૃતિના જીવોને લાલચ બતાવીને સન્માર્ગે દોરવા પડે છે. આ છોકરો જો તમોગુણી પ્રકૃતિનો હોય તો તેને ભય બતાડીને દૂધ પાવું પડે અને રજોગુણી પ્રકૃતિનો હોય તેને "જો તું દૂધ પીશ તો તને એક કિંમતી પેન અપાવીશ અગર સુંદર બુટમોજાં અપાવીશ" વગેરે લાલચ આપીને દૂધ પાવું પડે. વળી જો તે સત્ત્વગુણી જીવ હોય તો તેને સાચી વાત સમજાવીને કે "દૂધમાં પ્રોટીન વગેરે પૌષ્ટિક તત્વો છે માટે જો તું દૂધ પીશ તો તારું શરીર મજબૂત બનશે" વગેરે સાચેસાચું જણાવી તેને દૂધ પવાય.

બસ, આ જ રીતે આપણા ઋષિ-મહર્ષિઓએ જગતના તમોગુણી જીવોને સન્માર્ગે વાળવા માટે કદાચ થોડો ભય દેખાડ્યો હોય તો તેમાં તેઓ જૂઠું બોલ્યા તેવું મનમાં લાવવું તે મુર્ખામી છે. આ છોકરો મોટો થાય અને સમજણો થાય ત્યારે તે એમ ના કહે કે મારો બાપ જૂઠું બોલતો હતો અને જૂઠું બોલી બોલીને મને દૂધ પાતો હતો. પરંતુ ઉલ્ટાનો તે મારો ઉપકાર માને કે મારો બાપ સખત કરકસર કરીને પણ પોતાના મોંમાંથી દૂધ કાઢીને મને દૂધ પાતો હતો જેનાથી આજે મારુ શરીર સુદ્રઢ બંધાયું છે.

એટલા માટે સંતોએ અને શાસ્ત્રોએ લોકોને સમજાવ્યું કે વેપાર-ધંધો વગેરે કરીને જયારે તમે સમાજમાંથી અઢળક ધન પ્રાપ્ત કર્યું છે ત્યારે તમે સમાજને માટે યથાશક્તિ દાન પણ કરતા રહો. તમોગુણી લોકોને સમજાવ્યું કે भियादेयम् - ભયભીત થઈને પણ દાન કરો. જો તમે દાન નહીં કરો તો ચોર લોકો, દાક્તરો, ઈન્ક્મટેક્સવાળાઓ વગેરેને ભયભીત થઈને આપવું પડશે.

રજોગુણી લોકોને સમજાવ્યું કે ह्रीयादेयम् - શરમના માર્યા સમાજમાં તમારી પ્રતિષ્ઠા જાળવવા અને મોટાઈ ટકાવી રાખવા માટે પણ દાન કરો. સત્વગુણી લોકો તો સમજીને દાન કરે છે કે સમાજમાંથી રળ્યા છે તો સમાજ માટે વાપરવું એ આપણો ધર્મ છે અને તેમાં ભગવાન રાજી રહેશે.

આવી રીતે શાસ્ત્રોએ અને સંતોએ જગત ઉપર ઉપકાર કરીને જીવોનું કલ્યાણ થાય તે દ્રષ્ટિએ જરૂર લાગી ત્યાં ભય દેખાડવાનું અગર લાલચ આપવાનું જોખમ વહોરી લઈને પણ લોકોને સન્માર્ગે વાળવાનો શુભ પ્રયાસ કર્યો છે. ત્યારે શાસ્ત્રોની, અને સંતોની નિંદા કરનારા કહેવાતા ભણેલાઓ જેમણે શાસ્ત્રોનું કાંઈ ભાન નથી તે પામર જીવો દયાને પાત્ર છે.

ટૂંકમાં ગરુડપુરાણ એ એક અલૌકિક શાસ્ત્ર છે અને તેમાં ઇન્દ્રિયો જ જીવની શત્રુ છે અને તે જીવને કેવી રીતે સંસારચક્રમાં ફસાવે છે તે સમજાવવા તેમાં એક આબેહૂબ ચિત્ર આપેલું છે.

આંખ, કાન, નાક, જીભ, અને ત્વચા - આ પાંચ ઇન્દ્રિયો જીવને કેવી રીતે ફસાવે છે તે સમજાવવા માટે ગરુડપુરાણમાં પાંચ પ્રાણીઓનો દાખલા તરીકે ઉપયોગ કરે છે, જેનો શ્લોક નીચે પ્રમાણે છે.

कुरंग मातंग पतंग मीना: भृंग हता पंचभिरेव पंच।

ઉપર પ્રમાણેના પાંચ જીવો

૧. कुरंग એટલે હરણીયું

૨. मातंग એટલે હાથી

૩. पतंग એટલે પતંગિયું

૪. मीन એટલે માછલી

૫. भृंग એટલે ભમરો

આ પાંચેય જીવોની એક એક ઇન્દ્રિય અત્યંત બહેકી ગયેલી છે અને તેનો એક એક ઈન્દ્રિયનો એક એક વિષય ભયંકર વકરેલો છે જે નીચે પ્રમાણે છે.

પ્રાણી              ઇન્દ્રિય                ઈન્દ્રિયનો વિષય

૧. હરણીયું કર્ણેન્દ્રિય શબ્દ

૨. હાથી સ્પર્શેન્દ્રિય સ્પર્શ

૩. પતંગિયું ચક્ષુઇન્દ્રિય રૂપ

૪. માછલી રસઇન્દ્રિય રસ

૫. ભમરો ઘ્રાણેન્દ્રિય ગંધ

૧. कुरंग અર્થાત હરણીયું - આમ તો દોડવામાં બહુ જોરદાર હોય છે અને તમે સહેલાઈથી તો કોઈ સંજોગોમાં તેને પકડી શકો નહીં. પરંતુ તેની weakness - નબળાઈ તેને પકડનારા લોકો જાણી ગયેલા છે. આ હરણિયાની કર્ણેન્દ્રિય અત્યંત બહેકેલી છે. અને તેનો "શબ્દ" નામનો વિષય એટલો ભયંકર વકરેલો છે કે દોડી જવામાં આટલું જોરદાર હોવા છતાં આ હરણીયું જ્યાં સંગીત ગવાતું હોય ત્યાં બિચારું બકરીની માફક લાચાર બનીને બેસે છે અને તેનો પકડનાર છેક નજદીકમાં આવીને પકડી લે ત્યાં સુધી તેને તેનું ભાન રહેતું નથી. પરિણામે અમૂલ્ય એવી તેની નાભિમાંથી કસ્તુરી તે ગુમાવે છે અને જિંદગી બરબાદ થઇ જાય છે. કેટલાક લોકો આખો દિવસ રેડિયો ઉપર સિનેમાના ગીતો સાંભળે છે અગર તો લોકોની નિંદાઓ સાંભળે છે પરંતુ ભગવદ્ ગુણકીર્તન તેમને સાંભળવા ગમતા નથી. તેઓની શ્રોત્રેન્દ્રિય બહેકેલી છે અને તેમનો શબ્દ નામનો વિષય વકરેલો છે તેઓ હરણિયાની માફક જીવનની કસ્તુરી-સુગંધી ગુમાવે છે.

(૨) मातंग એટલે હાથી. - બંગાળમાં હાથીઓ તમે જુઓ તો બહુ જ જોરદાર અને કદાવર હોય છે. અને તેમને કોઈ પણ સંજોગોમાં પકડવા ઘણા મુશ્કેલ છે. પરંતુ તેમની સ્પર્શેન્દ્રિય અત્યંત બહેકેલી હોય છે અને તેનો સ્પર્શ નામનો વિષય ભયંકર વકરેલો હોય છે. આ તેમની weakness - નબળાઈના પરિણામે તેમને આસાનીથી પકડવાની એક તરકીબ લોકો અજમાવે છે. એક હાથણીનું આબેહૂબ ચિત્ર બનાવીને મુકવામાં આવે છે. અને તે ચિત્રની આગળ એક મોટો ઊંડો ખાડો કરવામાં આવે છે. અને તે ખાડો પોચા રાડા, સાંઠી, અને પાંદડાથી ઢાંકવામાં આવે છે. હાથીની સ્પર્શેન્દ્રિય અત્યંત બહેકેલી હોવાથી તે ભાન ભૂલીને હાથણીનો સ્પર્શ કરવા દોડે છે ત્યાં તો તેના વજનથી તે મોટા ખાડામાં પડે છે. પછી તેને ગળે દોરડા બાંધીને બહાર કાઢવામાં આવે છે અને તેણે આખી જિંદગી અડધા ભૂખ્યા પેટે સરકસમાં ચાબુકના સાટકા ખાતા ખાતા પ્રેક્ષકોને સલામો કરવાની અને ખેલ બતાવવાની ગુલામી કરવી પડે છે. અગર તો અંકુશના ઘા ખાતો ખાતો વજનદાર લાકડા ઉંચકતો - ખેંચતો ફરે છે.

માણસોની સ્પર્શેન્દ્રિય પણ બહેકેલી છે. અને સ્પર્શસુખની આસક્તિમાં પરસ્ત્રીઓમાં ફસાઈને આખી જિંદગી બરબાદ કરે છે.

(૩) पतंग એટલે પતંગિયું. એને પકડવું બહુ મુશ્કેલ છે. કોઈથી ના પકડાય એવું પતંગિયું તેની ચક્ષુ ઇન્દ્રિય અત્યંત બહેકેલી હોવાથી અને તેનો "રૂપ" નામનો વિષય ભયંકર વકરેલો હોવાથી તે કૂદી-કૂદીને દીવામાં પડે છે. અને બળે છે અને મરે છે.

તેવી જ રીતે માણસો અને ખાસ કરીને કામી પુરુષો, યુવાનો રૂપ જોઈને ફસાય છે. રૂપની પાછળ લોકો ભૂલીને ગાંડાની માફક ભમે છે. આખો દિવસ મોઢે પફ પાવડર લિપસ્ટિક ચોપડીને અને માથામાં તેલ દિવેલ-ધુપેલ નાખીને અથવા કલપ કરાવીને રૂપાળા દેખાવા ઘેલા બની જાય છે. કેટલીક સ્ત્રીઓ તો મોઢે એટલો પાઉડર ચોપડે છે કે જાણે કાળી બકરી લોટના હાંડલામાં મોઢું ઘાલીને બહાર નીકળી ના હોય તેવી દેખાય છે. પરંતુ કદાચ કમનસીબે બળીયાબાપા પધારે અને મોં માલપુડા જેવું થઇ જાય કે અગર તો કોઢ નીકળે અને કાબરચીતરૂં થઇ જાય તો કોઈ તેના સામું પણ ના જુએ. આજકાલ રૂપની પાછળ ઘેલછાએ તો હદ વટાવી દીધી છે. અને તેમાં અસંખ્ય યુવાન સ્ત્રી-પુરુષો પતંગિયાની માફક હોમાય છે.

(૪) मीन એટલે માછલી બહુ જ ચાલાક અને ચપળ હોય છે અને સીધી રીતે તો કોઈની પકડમાં આવતી નથી. પરંતુ તેની રસના ઇન્દ્રિય અત્યંત બહેકેલી હોય છે અને તેનો રસ નામનો વિષય ભયંકર વકરેલો હોય છે તેથી તે જીભના સ્વાદના લોભે જાળમાં આબાદ રીતે પકડાઈ જાય છે. અને પાણીની બહાર ખેંચાઈને તરફડીને મરે છે.

માણસોની આ જ દશા છે. પુરી-પકોડી-ગાંઠિયા-ચટણી અને ભેળ-સમોસા-કટલેટ્સની પાછળ લોકો ગાંડા થઈને ફરે છે. માણેકચોકમાં, સારંગપુર દરવાજા બહાર અને કાંકરિયા વગેરે સ્થળોએ લોકો દરરોજની દસ હજાર રૂપિયાની પકોડી ખાય છે. અને પુરી-પકોડીવાળો ભેળ-મસાલો બનાવતો બનાવતો તેને કપાળે વળેલા પરસેવાનો મસાલો પણ હાથ વડે પકોડીમાં ખંચેરી ખંચેરીને લદબદ કરી આપે છે અને લોકો ઘોડા-ગધેડાની માફક ઉભા ઉભા હોંશે હોંશે ખાય છે. ટાઈમ મળે તો આ રોમાંચક ચિત્ર જોઈ આવજો. જીભ તો એક ખતરનાક ઇન્દ્રિય છે. મોટે ભાગે જીભને માટે જ અને જીભને લીધે જ આખા શહેરની હોટલો ફાલે છે, ફૂલે છે અને તેને લીધે જ બધી હોસ્પિટલો અને દવાખાના દોડે છે. અને તેને પ્રતાપે જ દાક્તરોના પેટ ભરાય છે. વળી આ જીભની અવળચંડાઇને કારણે જ મોટા ભાગની કોર્ટો અને કચેરીઓ નભે છે અને વકીલો લીલાલહેર કરે છે; જીભ જો બરાબર કાબુમાં આવી જાય તો મોટા ભાગની હોટલો, હોસ્પિટલો, દવાખાના અને કોર્ટો કચેરીઓ બંધ થઇ જાય અને અનેક ડોક્ટરો-વકીલોના પાટિયા ઉતરી જાય. જીભનું ચામડું જ પરમાત્માએ એવું બનાવ્યું છે કે તેના નમૂનાનું ચામડું દુનિયામાં ક્યાંય મળે નહીં. આ જીભ અત્યાર સુધીમાં કોણ જાણે કેટલાય ડબા ઘી ખાઈ ગઈ છતાં હજુ સુધી તે ચીકણી થઇ નથી.

આ જીભનું પુનિત મહારાજે લુલી એવું નામ પાડ્યું છે. અને "લૂલીને વશ રાખો, ભાઈ લૂલીને વશ રાખો" એવું ભજન એમણે લખ્યું છે. તે આખું વાંચી જજો. આ જીભમાં હાડકું નથી છતાં અનેકના હાડકા ભંગાવે છે.

(૫) भृंग એટલે ભમરો. આ ભમરો એટલો જોરદાર હોય છે કે મોટી બાથમાં પણ ના સમાય એટલો જાડો લાકડાનો થાંભલો હોય તેને કોરીને સોંસરવો બહાર નીકળી જાય. પરંતુ આ ભમરાની એક કમનસીબી - નબળાઈ (weakness) છે કે કમળની કૂણી પાંદડીઓમાં પુરાઈ ગયા પછી તે કમળની સુંવાળી અને પાતળી પાંદડીને કોરીને બહાર નીકળવાની એ જીગર કરી શકતો નથી. કારણકે તેની ઘ્રાણેન્દ્રિય એટલી બહેકેલી હોય છે અને તેનો 'ગંધ' નામનો વિષય એટલો વકરેલો હોય છે કે કમળની સુગંધમાં તે અત્યંત આસક્ત બની જાય છે.

સંધ્યાકાળ થવા આવે અને સૂર્ય અસ્ત થતાની સાથે કમળને બિડાવાની તૈયારી હોવા છતાં ભમરાને કમળમાંથી બહાર નીકળવાનું મન થતું નથી. માણસ પોતાના જીવનની સંધ્યાકાળે અને પોતાનું જીવનરૂપી કમળ બિડાવાની તૈયારી હોય તે સમયે પણ તે સ્ત્રી-પુત્રાદિક તથા ધન, વૈભવ, સત્તાની લાલસામાંથી બહાર નીકળવાની ઈચ્છા કરતો નથી. "અલ્યા ભમરા, ઝટ ઉડી જા, ઝટ બહાર ઉડી જા, નહીં તો આખી રાત કમળમાં પકડાઈ રહીશ, પુરાઈ જઈશ" એવા અનેક શાસ્ત્રો અને સંતોના તાકીદના વચનો સાંભળતો હોવા છતાં આ પામર જીવડો અંદર ને અંદર ભરાઈ રહે છે, પરિણામે કમળ બીડાઈ જાય છે અને આ કમભાગી જીવ સદાને માટે કમળમાં ગૂંગળાઈ મરે છે.

કમળમાં પુરાઈ ગયા પછી પણ આ જીવડો મનમાં ને મનમાં ચુરમા ચોળ્યા કરે છે અને શેખચલ્લીના મોટા મોટા સોદા કરતો હોય છે.

હમણાં રાત જતી રહેશે અને પ્રભાત ઉગશે અને વળી પાછું કમળ ખીલશે એટલે આપણે બંદા લફ દઈને બહાર નીકળી જઈશું. હમણાં છોકરા મોટા થઇ જશે; પરણશે; છોકરાની વહુઓ મારી સેવા કરશે; છોકરા મોટા પગાર લાવશે એટલે આપણે બંદા લાંબા હોઠે સુતા સુતા ખાઈશું. હમણાં દીકરીઓ મોટી થઇ જશે એટલે તેમના કંકુવાળા હાથ કરીને પછી આપણે બંદા નિરાંતે આરામ કરીશું. હમણાં શેરોના ભાવ ઊંચા આવશે એટલે આપણે બંદા માલામાલ થઇ જઈશું - આવા શેખચલ્લીના વિચારો કરતા કરતા

रात्रिर्गमिष्यति भविष्यति सुप्रभातं भास्वानुदेष्यति हसिष्यति पङ्कजश्रीः।

इत्थं विचिन्तयति कोशगते द्विरेफे हा हन्त हन्त नलिनीं गज उज्जहार॥

ત્યાં તો હાથી રાત્રે તળાવમાં નાહવા પડયો અને કમળને દાંડલા સાથે ઉખાડી નાખ્યું અને ભમરા ભાઈ કાળના પ્રવાહમાં જાય તણાતા. આ દશા પામર મનુષ્યોની છે. કાળની એક જ અડબોથના ઘરાક છે.

ગોસ્વામી તુલસીદાસજી લખે છે:

લઘુ જીવન સંવત પંચદશા, કલ્પાંત ન નાશ ગુમાનું અસા.

માંડ માંડ પાંચ દસકાનું ક્ષણિક જીવન હોવા છતાં જાણે કલ્પાન્તમાં પણ નાશ પામવાના નથી તેવો ઘમંડ મગજમાં રાખીને આ પામર જીવો અમનચમનમાં પડ્યા રહે છે.

ભમરાની આવી કારમી સ્થિતિ સર્જનાર એની દુશ્મન ઘ્રાણેન્દ્રિય છે.

ઉપર પ્રમાણે આંખ, કાન, નાક, જીભ, અને ત્વચા આ પાંચ ઇન્દ્રિયો પૈકી એક એક ઇન્દ્રિય એક એક જીવને કેવી રીતે ફસાવે છે તેનું સુંદર બયાન ગરુડપુરાણમાં આપેલું છે. કોઈ વખત કોઈનો બાપ મરી જાય અને લાગ મળે ત્યારે ગરુડપુરાણ સાંભળવા જઈએ ત્યારે આ શ્લોક ગોરમહારાજ પાસેથી સમજી લેવો સારો કારણ કે આપણા મરણ પછી આપણા છોકરા ગરુડપુરાણ બેસાડશે ત્યારે આપણને આ શ્લોક સાંભળવાનો નહીં મળે. મરતા પહેલા ગરુડપુરાણ જાતે જ સાંભળી લેવું સારું. આપ મુવા પછી ગરુડપુરાણ બેસાડે તેનો કશો અર્થ નથી.

ઉપર પ્રમાણે એક એક જીવની એક એક જ ઇન્દ્રિય અત્યંત વકરેલી છે અને તેનો એક એક જ વિષય ભયંકર રીતે વકરેલો છે. ત્યારે આ જીવની આવી કરુણાજનક દશા થાય છે. તો મારી અને તમારી તો પાંચેપાંચ ઇન્દ્રિયો અત્યંત બહેકેલી છે અને તેના પાંચેપાંચ વિષયો ભયંકર રીતે વકરેલા છે. તો પછી મારી અને તમારી શી સ્થિતિ થશે તેની કલ્પના મોતના મોમાં પેઠા (પડ્યા) પહેલા કરી લેવી સારી.