ઇરીગેશન (સિંચાઈ) ખાતાવાળા આ વાતને ઝડપથી સમજી શકશે. જબરજસ્ત મોટી નદીઓમાં જયારે મોટું પૂર આવે ત્યારે તેને કિનારે ઉભેલા અનેક મોટા તોતિંગ વૃક્ષોને તથા તેને કિનારે આવેલા અસંખ્ય ગામડાને વિકરાળ પૂરના પ્રવાહમાં તાણી જાય છે. અને આજુબાજુની ખેતીની હજારો એકર જમીનને બરબાદ કરી નાખે છે. આવી હોનારત અટકાવવા માટે ઇરીગેશન ખાતું આવી નદીઓ ઉપર મોટા બંધ બાંધે છે. (ભાખરાનાંગલ ડેમ, કડાણા ડેમ, ઉકાઈ ડેમ, ધરોઈ ડેમ વગેરે) અને આવા મોટા બંધમાં પ્રથમ પાણીનો નિગ્રહ કરે છે. પછી આ બંધમાં ભરાયેલા નિગ્રહ કરાયેલા પાણીને જુદી જુદી નાની-મોટી નહેરો મારફતે ખેતીની જમીનમાં નિરોધ કરીને જરૂરિયાત પ્રમાણે પ્રમાણસર વાળે છે જેથી કરીને ખેતીની હજારો એકર જમીનમાં ઉત્તમ પ્રકારની ફસલ લઇ શકાય. આ પ્રમાણે મોટી નદીઓના પુરનું પાણી જે બેફામ રીતે વહીને ભયંકર નુકશાન કરી શકતું હતું તે પાણીનો બંધ બાંધીને નિગ્રહ કરી અને નહેર મારફતે તેનો નિરોધ કરે તો એ જ પાણી જે શાપરૂપ નીવડતું હતું તે આશીર્વાદરૂપ બનીને લોકકલ્યાણ કરી શકે.
મનનો તથા ઇન્દ્રિયોનો - સંસારના વિષયો બાજુનો પ્રવાહ નદીઓના પાણીના પ્રવાહ કરતા અનેક ગણો ભયંકર છે. જેમ પાણીનો પ્રાકૃતિક સ્વભાવ છે કે તે નીચાણ બાજુ ઢોળાય છે, વહે છે તેમ ઇન્દ્રિયોનો પણ પ્રાકૃતિક સ્વભાવ છે કે તે હંમેશા સંસારના વિષયો બાજુ વહે છે. આ ઇન્દ્રિયોનો પ્રચંડ પ્રવાહ જે સંસાર બાજુ ધસમસતો રહે છે તેનો પ્રથમ યમ, નિયમ, આસાન, પ્રાણાયામ, અને પ્રત્યાહાર દ્વારા નિગ્રહ કરવો અને પછી તેને ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ દ્વારા પરમાત્મા બાજુ નિરોધ કરીને વાળવો. એવી પ્રક્રિયા 'પાતંજલ યોગદર્શન'માં તથા ભગવદગીતાના છઠ્ઠા અધ્યાયમાં બહુ સુંદર રીતે બતાવી છે:
ભગવદ્ ગીતા કહે છે:
संनियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र संबुद्ध्या
तेजस्वी सन्तुष्टः सदा सर्वत्र स्थितः।।
सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः।
मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः।।
ઇન્દ્રિયોનો પહેલા નિગ્રહ કરીને એટલે કે સંસારના વિષયો બાજુ જતી અટકાવીને પછી તેનો પરમાત્મા બાજુ નિરોધ કરવો, એટલે કે તેને પરમાત્મા બાજુ વાળવી.
નિગ્રહ કર્યા સિવાય નિરોધ થઇ શકે નહીં અને નિરોધ કરી ન શકાય તો નિગ્રહ કરેલો વ્યર્થ જાય. નિગ્રહ વગરનો નિરોધ વ્યર્થ અને નિરોધ વગરનો નિગ્રહ વ્યર્થ.
એટલે પહેલા અષ્ટાંગ યોગના પહેલા જે પાંચ અંગો છે - યમ, નિયમ, આસાન, પ્રાણાયામ, અને પ્રત્યાહાર - તે દ્વારા માણસે મનનો નિગ્રહ કરવા જાતે પ્રબળ પુરુષાર્થ કરવો જ પડે અને પછી બાકીનાં ત્રણે અંગો ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ દ્વારા તેનો પરમાત્મામાં નિરોધ કરવો પડે, જેમાં પુરુષાર્થ સાથે પરમાત્માના અનુગ્રહની ભગવદ્કૃપાની મદદ મળી રહેશે.
પ્રથમ તો આંખોને સિનેમા, નાટક, બીભત્સ દ્રશ્યો વગેરેમાં જતી રોકવી પડે; કાનને સિનેમાના અશ્લીલ ગાયનો, નિંદા-કૂથલી વગેરે સાંભળતા અટકાવવા પડે; જીભને પુરી, પકોડી, ગાંઠિયા, ચટણી, અને તામસિક ખોરાકનો સ્વાદ લેતી બંધ કરવી પડે; નાકને દારૂ અગર માદક પદાર્થોના સેવનથી દૂર રાખવું પડે અને પરસ્ત્રીગમન વગેરે સ્પર્શેન્દ્રિયના સુખને તિલાંજલિ આપવી પડે. આ પ્રમાણે પાંચેય ઇન્દ્રિયોનો વિવેકબુદ્ધિથી નિગ્રહ કરવો જ પડે અને તેને માટે માણસે જાતે પ્રબળ પુરુષાર્થ કરવો પડે. આ નિગ્રહના કામમાં બીજા કોઈનો પુરુષાર્થ કામમાં ના આવે, આ કામ તો પોતે જાતે જ વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિથી, નિશ્વયાત્મિક બુદ્ધિથી કરવું પડે.
ત્યાર પછી ઇન્દ્રિયોનો નિરોધ કરવો. નિગ્રહ કર્યા સિવાય નિરોધ નહીં થઇ શકે. ઇન્દ્રિયોના નિરોધમાં પોતાના પુરુષાર્થ ઉપરાંત ભગવદ્દકૃપાનો, શાસ્ત્રકૃપાનો, ગુરુકૃપાનો ટેકો લેવો પડશે. આંખોને ભગવાનની મૂર્તિના દર્શનમાં વાળવી તથા તમામ પદાર્થોમાં પરમાત્માના સ્વરૂપના દર્શન કરવા. કાનને સત્સંગ, પ્રવચન અને ભગવાનની કથા-કીર્તન-શ્રવણ તરફ વાળવા. નાકને પવિત્ર પદાર્થોની સુગંધી બાજુ વાળવું. જીભને સાત્ત્વિક અને આરોગ્યપ્રદ પદાર્થોનું સેવન કરાવવું અને સ્પર્શેન્દ્રિયને - કામનાવાસનાને બહેકાવે નહીં તેવા પદાર્થોનો સ્પર્શ કરાવવો.
આ પ્રમાણે ઇન્દ્રિયોનો નિગ્રહ અને નિરોધ કરવાથી જે ઇન્દ્રિયો તમારી ભયંકર દુશ્મન બની બેઠી છે તે જ ઇન્દ્રિયો તમારી પરમ મિત્ર બની જશે.
કેટલાક બેવકૂફો ઇંદ્રિયોની ભાંગફોડ કરે છે, આંખો ફોડી નાખે છે, કાનમાં ખુટા ઘાલી દે છે, નાક કાપી નાખે છે, જીભમાં કાણું પાડીને તેમાં તાળું ઢૉકી દે છે. જનનેંદ્રીયને કાપી નાખે છે આવી ભાંગફોડ નરાતાર મુર્ખામી છે, ઇન્દ્રિયો નકામી હોત તો પરમાત્મા આપત જ નહીં. ઇન્દ્રિયો પરમાત્માનો સાક્ષાત્કાર કરવામાં સહાયભૂત સાધનો છે. તેનો સદુપયોગ કરતા આવડે તો મોક્ષમાર્ગ ઉપર ચાલવામાં મદદરૂપ થાય છે. દુરુપયોગ કરે તો તે ખતરનાક દુશ્મનો છે ચપ્પુ શાક સમારવા ઘણું ઉપયોગી છે, પરંતુ જો વિવેક ચૂકીને વાપરે તો આંગળી કાપી નાખે, તેથી કરીને કાંઈ ચપ્પુ ઘરમાંથી ઉસેટી ના દેવાય. વિવેકપૂર્વક ઉપયોગ કરે તો સંસારના તમામ પ્રાણી-પદાર્થો સાધનરૂપ છે. ખુદ સંસાર પણ પરમાત્માની અનુભૂતિ કરવા માટેનું એક સાધન છે. સંસાર ખરાબ નથી. ઘણો સારો છે, જો સદુપયોગ કરતા આવડે તો. આમાં વિવેકબુધ્ધિનું મુખ્ય કામ છે. સર્જનહારનો સંસાર સમ્યકસારથી ભરેલો છે, નકામો નથી. સંસારસમુદ્ર ભલે ખારો છે પરંતુ તે ખારા જળમાંથી જ મોતી પાકે છે.