વેદાંત વિચાર

પ્રકરણ પહેલું : બ્રહ્મનું સ્વરૂપ

૭. બ્રહ્મ (પરમાત્મા)નાં વિશેષણો

પેરા(૨)માં આપણે જોયું કે વેદો-ઉપનિષદોએ બ્રહ્મનું નિરૂપણ કરવામાં મોટે ભાગે નકારાત્મક વિશેષણો વાપર્યા છે અને "નેતિ નેતિ"ની ભાષામાં વર્ણન કર્યું છે.

જાહી અનાદિ અખંડ અનંત અચ્છેદ્ય અભેદ્ય સુબેદ બખાને

બ્રહ્મ નિર્ગુણ છે, નિષ્ક્રિય છે, નિરાવલંબ છે, અવિકારી, અનાદિ, અખંડ, અનંત, અચ્છેદ્ય, અભેદ્ય, અગ્રાહ્ય, અજ્ઞેય, અચિંત્ય, અકલેદ્ય, અશોષ્ય, અનિર્વચનીય, અચલ, અદ્વૈત, અનાદિ, અનંત, અજ, અવ્યય, નિર્વિકાર, નિરપેક્ષ, નિરુપાધિક, વગેરે વગેરે અનેક નકારાત્મક વિશેષણો બ્રહ્મને માટે વપરાયેલા છે.

આ બધા વિશેષણો મૉટે ભાગે વિરોધાભાસી (paradoxical) છે. ગીતાના ૧૩માં અધ્યાયમાં બ્રહ્મના વિરોધાભાસી લક્ષણો ગણાવતા ભગવાન કહે છે:

न तत् सत् उच्यते, न तत् असत् उच्यते।

તે ન તો सत् કહેવાય છે ન તો असत् કહેવાય છે. આ ઘણી જ કઠણ વિરોધાભાસી વાત છે. દુનિયાના તમામ આસ્તિકો અને નાસ્તિકો આ જ વિવાદમાં પડયા છે.

પરમાત્મા (બ્રહ્મ) (अस्ति) એવું કહેનારા આસ્તિકો છે અને નથી (न् अस्ति,नास्ति ) કહેનારા નાસ્તિકો કહેવાય છે. પરંતુ ખરેખર તો બંને એક જ ભાષાનો ઉપયોગ કરે છે. બંને ઈશ્વર સંબંધી જ વાત કરે છે.