વેદાંત વિચાર

બ્રહ્મ નિર્ગુણ છે એટલે શું? નિર્ગુણ શબ્દનો સાદો અર્થ તો એવો થાય કે જેનામાં એક પણ ગુણ નથી તે નિર્ગુણ. સામાન્ય વ્યવહારમાં આપણે ગુણ શબ્દને સદ્દગુણ અગર દુર્ગુણ એવા અર્થમાં વાપરીએ છીએ પરંતુ એવા અર્થમાં નિર્ગુણ શબ્દ બ્રહ્મનાં સંબંધમાં વપરાયેલો નથી.

વેદાંતમાં બ્રહ્મ નિર્ગુણ છે તેમ કહે છે તેનો અર્થ એ છે કે માયાના ત્રણ ગુણો - (૧) સત્વગુણ (૨) રજોગુણ (૩) તમોગુણ - આ ત્રણેય ગુણો બ્રહ્મમાં નથી. બ્રહ્મ માયાના ત્રણેય ગુણોથી પર છે. ત્રણેય ગુણો રહિત છે. તેથી બ્રહ્મ નિર્ગુણ છે. (માયા અને તેના ત્રણ ગુણોની વિગતવાર ચર્ચા હવે પછીના પ્રકરણમાં કરી છે.)

વેદાન્તની પરિભાષા (Technical words) નહિ જાણનાર સાધારણ માણસ સાંભળે છે કે બ્રહ્મ નિર્ગુણ છે તો તે તેનો અર્થ એવો જ કરે કે બ્રહ્મમાં કોઈ સદ્દગુણ નથી અગર વ્યવહારિક ગુણ નથી.

આ બાબતમાં મેં એક ગમ્મતની વાત સાંભળેલી છે. તે "નિર્ગુણ" શબ્દ સમજવામાં બહુ ઉપયોગી છે.

ભગવાન શ્રીરામનું જનકપુરમાં સીતાજી સાથે લગ્ન થયું તે લગ્નપ્રસંગ જોવાનો લ્હાવો લેવા માટે બ્રહ્મા, શંકર, ઇન્દ્ર, બધા દિક્પાલો, સ્વર્ગના બધા દેવો, નારદજી, સનતકુમારો, ઉપરાંત તમામ ઋષિઓ, યોગીઓ વગેરે બધા જનકપુરમાં પધારેલા. હસ્તમેળાપ વખતે અગ્નિદેવની સમક્ષ ચોરીમાં ફેરા ફરતી વખતે લીલાવપુધારી સગુણસાકાર બ્રહ્મ એવા શ્રીરામની સ્તુતિ કરવા ખુદ ચારેય વેદો પણ મનુષ્યશરીર ધારણ કરીને પધારેલા. તે વખતે લગ્નમંડપમાં અસંખ્ય સ્ત્રી-પુરુષની હાજરીમાં ચારેય વેદોએ બે હાથ જોડીને ભગવાન શ્રીરામની ઉચ્ચસ્વરે સ્તુતિ કરતા કહ્યું:

"હે ભગવાન! આપ અજન્મા હોવા છતાં દેહ ધારણ કરીને વેદધર્મનું સ્થાપન કરવા તથા સાધુસંતોનું રક્ષણ કરવા માટે પૃથ્વી ઉપર પધાર્યા છો. પરંતુ અસલમાં આપ શુદ્ધ ચૈતન્ય પરાત્પર બ્રહ્મ નિર્ગુણ છો, નિષ્ક્રિય છો, નિરાવલંબ છો.

निर्गुणं, निष्क्रियं, निरावलम्बं, अजं એવા શબ્દો વાપરીને બધા લોકોના સાંભળતા વેદોએ અલૌકિક સ્તુતિ કરી. રામજી સાથે લખનલાલજી, ભરતલાલજી, શત્રુઘ્નજીના લગ્ન થયા હતા, તેમની પણ સ્તુતિ કરી.

રાત્રે લગ્નની વિધિ પતી ગયા પછી વેદો ચાલ્યા ગયા. બીજે દિવસે સવારે સાસુજીએ (જનકરાજાના રાણીએ) ચારેય જમાઇઓને કંસાર જમવા બોલાવ્યા. કંસાર જમતી વખતે એવો રિવાજ હોય છે કે કન્યાપક્ષની કન્યાની સખીઓ, બહેનપણીઓ જમાઈરાજની મશ્કરી કરી, ટીખળ કરે, તેમના બુટ સંતાડી દે વગેરે વગેરે ગમ્મત કરીને જમાઈની ઢેકડી ઉડાડે, ત્યારે સાસુજી રાજી થઈને જમાઈરાજને કાંઈક સોનાનો જણસ કંસાર જમાડીને ભેટ તરીકે આપે છે.

શ્રીરામજી, લખનલાલજી વગેરે ચારેય ભાઈઓ કંસાર જમતા હતા તે વખતે સીતાજીની બહેનપણીઓએ શ્રીરામજીની મશ્કરીઓ કરવા માંડી કે -

અમારા જનકરાજા બિચારા બહુ ભોળા તેથી તેમને સારો જમાઈ પસંદ કરતા બરાબર આવડયુ નહી. કોઈપણ બાપ પોતાની દીકરી માટે વર જોવા જાય તો પહેલું તો એ જુએ કે જમાઈમાં કેટલા અને ક્યા ક્યા ગુણો છે. જમાઈ ગુણવાન છે કે નહી તે તો પહેલું ખાસ જોવું જોઈએ પરંતુ અમારા ભોળિયા જનકરાજાએ જમાઈમાં કેટલા ગુણ છે તે જોયા-પૂછયા વગર ઉતાવળમાં એવો જમાઈ ખોળી કાઢ્યો કે જેનામાં એક પણ ગુણ નથી - જે બિલકુલ નિર્ગુણ છે.

અમારી બહેનપણી સીતાજી તો ગુણનો ભંડાર છે તેનામાં બધા જ ગુણ છે તે ખરેખર સર્વગુણસંપન્ન છે જયારે જમાઈ તો સાવ નિર્ગુણ છે તેમાં એક પણ ગુણ નથી અમને આ વાતની અગાઉથી ખબર પડી નહી તેથી અમે તો આ લગ્નમાં છેતરાઈ ગયા છીએ અને બરાબરના ઠગાયા છીએ. પણ હવે શું થાય? પહેલેથી અમને ખબર હોત કે જમાઈ તો સાવ નિર્ગુણ (ગુણહીન) છે તો તો અમે આ વિવાહ થવા દેત જ નહી. આ તો અમને પાછળથી ખબર પડી. હસ્તમેળાપ થઇ ગયા પછી જયારે ખુદ સાક્ષાત વેદોએ જમાઈની પોલ બહાર પાડી અને બોલ્યા કે આ જમાઈ તો નિર્ગુણ છે ત્યારે ભાંડો ફૂટી ગયો અને તેમની પોલ બહાર પડી ગઈ. પરંતુ હવે લગ્ન પતી ગયા પછી શું થાય?

વળી દીકરીના બાપે જમાઈ પસંદ કરતા પહેલા એ પણ જાણી લેવું જોઈએ કે જમાઈ શું ધંધો, વેપાર કે નોકરી કરે છે અને તેમનો પગાર કે આવક કેટલી છે. પરંતુ અમારા ભોળિયા જનકરાજાએ કંઈપણ કોઈને પૂછ્યા-ગાછ્યા વગર ઉતાવળથી વિવાહ કરી નાખ્યો અને હવે પાછળથી જયારે ખુદ સાક્ષાત વેદો બોલ્યા કે આ જમાઈ તો "નિષ્ક્રિયમ" બિલકુલ નિષ્ક્રિય છે, કામ-ધંધો-નોકરી વગરનો છે. એવી એમની પોલ બહાર પડી ત્યારે હવે અમને ચિંતા થાય છે કે લાડકોડમાં ઉછરેલી અમારી લાડકી સીતાને બિચારીને ધંધા વગરના ધણી સાથે વનવગડામાં જિંદગીભર રઝળવું પડશે.

તે ઉપરાંત દીકરીના બાપે જમાઈ પસંદ કરતા પહેલા એ પણ જાણી-પૂછી લેવું જોઈએ કે જમાઈને કોઈનો આધાર, આશરો, સહારો, અવલંબન છે કે કેમ? જમાઇનો કોઈ કાકો કલેક્ટર હોય કે કોઈ મામો મિનિસ્ટર હોય તો તે જમાઈને કોઈ ઊંચી પાયરીની નોકરી કે કોઈ મોટા બિઝનેસમાં કે ઉદ્યોગમાં લાગ, ભાગ કે લાઇસન્સ - મોનોપોલી મેળવી આપે તો દીકરી બિચારી સુખી થાય, પણ આ તો આમાંનું કશુંય નથી. ખુદ વેદોએ જમાઈની પોલ બહાર પડી કે આ જમાઈરાજ તો 'નિરાવલંબન' - કોઈ પણ જાતના અવલંબન વગરના છે ત્યારે અમે ઘણા જ હતાશ થઇ ગયા. અમારા ભોળા જનક રાજાને જમાઈ પસંદ કરતા આવડ્યું જ નહી એ તો માત્ર જમાઈરાજનાં રૂપ સૌંદર્યમાં જ મોહી પડયા અને તેનાથી અંજાઈ ગયા પરંતુ એકલા રૂપના રૂડા અને કરમના કુડા જમાઈને શું કરવાના?

સીતાજીની સખીઓ આવી આવી મીઠી મીઠી મશ્કરીઓ રામજીની કરવા લાગી. પરંતુ અમારા મર્યાદાપુરુષોત્તમ ભગવાન શ્રીરામ તેનો કંઈપણ જવાબ આપ્યા વગર મનમાં ને મનમાં માત્ર મરક મરક હસતા હસતા નીચું ઘાલીને પ્રેમથી કંસાર આરોગવા લાગ્યા.

પરંતુ અમારા લખનલાલજી થોડા તીખા સ્વભાવના. જોડે જમવા બેઠેલા તેમનાથી આવી મશ્કરીઓ સહન થઇ નહિ. તેમણે આ ગાંડી સખીઓને રોકડો જવાબ પરખાવ્યો કે "જો, આ વિવાહ તમને પસંદ ના હોય તો હજુ કાંઈ ખાટું-મોળું થઇ ગયું નથી. જાઓ, આ વિવાહ ફોક છે. એમ માનજો કારણ કે આવો વિવાહ શક્ય છે જ નથી. અમારા રામજી તો અજન્મા છે એવું વેદોએ લગ્નના માંડવા વચ્ચે બધાના સાંભળતા તેમની સ્તુતિમાં કહ્યું હતું તે વખતે તમે ક્યા ગયા હતા? અમારા રામજી અજન્મા હોવા છતાં તેમણે તમારા સીતાજી સાથે લગ્ન કરવા માટે જ દેહ ધારણ કર્યો છે અને દેહી (દેહ ધારી) બન્યા છે. જયારે તમારા જનકરાજા વિદેહી છે અને તેમની દીકરી પણ વિદેહી છે તો તમે જ વિચાર કરો કે દેહીનો વિદેહી સાથે વિવાહ થઇ શકે ખરો?

માટે આ વિવાહ ફોક જ માનજો.

આ જવાબ સાંભળીને સીતાજીની બધી સખીઓ તો બોલાતી જ બંધ થઇ ગઈ.

આ તો એક ગમ્મતની વાત છે. તે વાત સાચી છે કે ખોટી તેના વિવાદમાં ઉતર્યા વગર કહીએ કે નિર્ગુણ શબ્દનો વેદાંતની પરિભાષામાં શું અર્થ છે તે જાણવા પૂરતી તે બરાબર છે.

બ્રહ્મ (પરમાત્મા) નિર્ગુણ છે એટલે કે તેમાં માયાના તે ત્રણ ગુણો સત્ત્વગુણ, રજોગુણ, તમોગુણ પૈકીનો એક પણ ગુણ નથી એટલે કે આ ત્રણેય ગુણોથી પર છે, ગુણાતીત છે. તેમ છતાં તેમની ઈચ્છા મુજબ માયાના આ ત્રણેય ગુણોનો સ્વેચ્છાએ સ્વીકાર કરીને અનેક બ્રહ્માંડોની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લય વગેરેનું સંચાલન માયા (પ્રકૃતિ) દ્વારા કરાવે છે. એટલે ભગવાન ગીતામાં કહે છે:

मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् ।

મારા અધ્યક્ષપણા નીચે (under my supervision and control) મારી પ્રકૃતિ (માયા) ચરાચર વિશ્વનું સર્જન કરે છે.

मम योनिर्महद ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् ।
सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥
सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૪/૩-૪)

મહદ્દ બ્રહ્મ એટલે કે મારી પ્રકૃતિ (માયા, મારી અત્યંત વિશાળ વિસ્તૃત શક્તિ) સમસ્ત ચરાચર સ્થાવર-જંગમની ઉત્પત્તિ સ્થાન (યોની) છે અને તેમાં હું ગર્ભાધાન કરાવનાર (બીજપ્રદ:) પિતા છું જેનાથી સચરાચર ભૂતપ્રાણીમાત્રની ઉત્પત્તિ થાય છે. સંપૂર્ણ અનંત યોનિઓમાં ઉત્પન્ન થનારી અનંત મૂર્તિઓની મહાયોની તે પરમાત્માની પ્રકૃતિ(માયા) છે. અને પરમાત્મા જ આ પ્રકૃતિમાં તે તમામમાં બીજ નાખે છે એટલે ભગવાન આગળ કહે છે:

बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम् ।

ઈશ્વર આ સૃષ્ટિના પિતા છે. અને પ્રકૃતિ માતા છે. લૌકિક જીવન પરથી ઉપમા આપીને પિતાને બીજઃપ્રદ એટલે કે ગર્ભાધાન કરનારો કહ્યો છે અને પ્રકૃતિ એ યોની છે જેમાં બીજનું આદ્યાન કરવામાં આવે છે. વેદોમાં પ્રકૃતિ શબ્દ નથી જોવા મળતો પણ એને માટે महत्, માતા અને યોની શબ્દો આવે છે. તે महत् છે એ જ મહિમા કે પ્રકૃતિ છે. એને જ વિરાજ, યોની અને માતા કહેલ છે એને જ ગીતામાં મહદબ્રહ્મ કહે છે. આ સુંદર પરિભાષા સ્મરણીય છે.

ઈશ્વરના સંપર્કમાં આવતા પ્રકૃતિ જયારે ગર્ભિત બને છે ત્યારે તેમાં સુષુપ્ત રૂપમાં પડી રહેલા ગુણો ક્ષુબ્ધ બને છે ગુણોની સામ્યાવસ્થા હોય તે મૂળ પ્રકૃતિ છે. ક્ષોભ(ગતિ, ખળભળાટ)ને લીધે ગુણોમાં વિષમતા આવે છે. એને જ વિકૃતિ સમજવી.

બ્રહ્મ (પરમાત્મા) પોતે નિષ્ક્રિય નિરીહ હોવા છતાં તેના સાન્નિધ્ય માત્રથી જ ચરાચર વિશ્વની ક્રિયા ચાલી રહી છે. જેમ સૂર્યના સાન્નિધ્ય માત્રથી જ અંધકારનો નાશ થઇ જાય છે. તેમાં સૂર્યને રોજ ક્રિયા કરવી પડતી નથી. તેથી તે અર્થમાં સૂર્યને નિષ્ક્રિય કહી શકાય. આખી જિંદગી અસંખ્ય ડોલો ભરીને ઉલેચો તો પણ અંધકારનો નાશ કરવાનું કોઈનું પણ સામર્થ્ય નથી. તે અંધકાર સૂર્યના સાન્નિધ્ય માત્રથી જ નાશ પામે છે અને તેથી તે અર્થમાં સૂર્ય અત્યંત ક્રિયાશીલ છે તેમ કહેવું જ પડે. તેવી રીતે બ્રહ્મ (પરમાત્મા) અત્યંત નિષ્ક્રિય કહેવાતા હોવા છતાં સૃષ્ટિના સંચાલનમાં તે જ માત્ર અત્યંત ક્રિયાશીલ છે. અને કર્તાહર્તા છે. જેમ ભમરડો પુરજોશમાં (at its highest velocity) ફરતો હોય છે ત્યારે ભમરડો ઊંઘે છે તેમ આપણે કહીએ છીએ. તેવી જ રીતે બ્રહ્મ(પરમાત્મા) નિષ્ક્રિય છે તેમ કહેવાનો ખરો ભાવાર્થ એ છે કે અત્યંત ક્રિયાશીલ છે અને સૃષ્ટિની તમામ ક્રિયાઓ તેને લીધે જ થાય છે.

બ્રહ્મ (પરમાત્મા) નિરાવલંબ છે એટલે કે તેને કોઈનાય અવલંબનની (ટેકાની) જરૂર નથી. એટલું જ નહિ. સમસ્ત ચરાચર વિશ્વ તેના આધારે જ અવલંબિત છે - ટકી રહ્યું છે અને બ્રહ્મ જ સારાય બ્રહ્માંડનું એક માત્ર અધિષ્ઠાન છે. જેમ આકાશ કોઈ પણ પ્રકારનાં અવલંબન (ટેકા) વગર રહે છે, એટલું જ નહિ પણ પૃથ્વી, સૂર્ય, ચંદ્ર, તારાઓ, નક્ષત્રો વગેરે આકાશમાં અવલંબિત છે તેવી રીતે બ્રહ્મ (પરમાત્મા) પોતે નિરાવલંબ હોવા છતાં સમસ્ત સમષ્ટિનું તે જ એક જ માત્ર અવલંબન (અધિષ્ઠાન) છે. બ્રહ્મને કોઈ જાતના અવલંબનની અપેક્ષા નથી તે નિરપેક્ષ છે.